Categoría
Quick shop
Type at least 1 character to search
Back to top

Sello: FONAPAS-INI  SERIE III, VOL. 2

País: México

Info:

CUENTOS TZELTALES.

SERIE III NARRACIONES EN VOZ INDÍGENA VOL. 2

 

ARCHIVO ETNOGRÁFICO AUDIOVISUAL DEL INSTITUTO NACIONAL INDIGENISTA

FONAPAS – INI

 

CUENTOS TZELTALES

 

Estos cuentos son parte de la tradición oral que sigue vigente en muchas de las comunidades indígenas del país, a pesar de que día con día va perdiendo espacio en culturas que sufren la invasión de los medios masivos de descomunicación. 

Afortunadamente hay lugares en los que la gente se reúne todavía, a conversar bajo el árbol más alto, en la plaza, en cualquier rincón en el que la palabra sigue estando viva. 

De uno de estos pueblos; concretamente de Tenejapa, en los altos de Chiapas, bajó hace poco Sebastián Méndez Tón con su cargamento de historias, algunas de las cuales forman parte de este disco. Los cuentos que Sebastián ha ido recopilando a lo largo de años, pertenecen a la tradición oral que los tzeltales contemporáneos siguen manteniendo a pesar de siglos de ocupación. 

Sobre algunos datos de su historia, se sabe que los tzeltales, pobladores del centro y de las zonas altas de Chiapas quedaron bajo el dominio de los españoles desde 1528, y a pesar de que Fray Bartolomé de las Casas con sus 17 frailes dominicos trató de protegerlos de la explotación colonial, lo cierto es que durante los siglos XVII y XVIII sufrieron esclavitud y despojo de tierras y fueron sometidos a trabajos forzados o utilizados como cargadores. No era raro ver durante la época colonial caravanas de 400 tzeltales recorriendo mil kilómetros de veredas, de San Cristóbal a Veracruz, para mandar productos naturales a España. Se sabe también que de 1720 a 1850, cuando se suprimieron los privilegios reales sobre la tierra, la comunidad tuvo cierta autonomía que volvió a ser restringida cuando empezó la invasión de los ladinos. Desde entonces y hasta la actualidad, un gran número de tzeltales se ocupa como jornaleros en las fincas de café. Su historia de explotación no ha cesado, y hoy en día colonias de tzeltales y otros grupos mayenses fundan nuevos pueblos en las selvas chiapanecas, una vez que logran escapar de las tiendas de rayas de las fincas, y de la condición de peones acasillados. 

A pesar de todo la cultura tzeltal se ha mantenido, como lo demuestran estas narraciones. En ellas podemos encontrar tanto vestigios del Popol-Vuh, como de algunos mitos prehispánicos; elementos de sincretismo en los que pervive el impacto de la Conquista, y más que otra cosa una sensibilidad profundamente indígena en su relación con la realidad. Esta visión original del mundo la podemos apreciar en la estructura y el lenguaje de los relatos, en los que la sencillez de la anécdota en realidad contiene la complejidad de una visión profundamente armónica con la naturaleza. 

Como expresiones de una tradición oral vigente, los cuentos son obras anónimas que han ido recogiendo los elementos que los constituyen a través de largos períodos de tiempo. La antropomorfización de objetos y animales que encontramos en ellos, el paralelismo o repetición de frases y estructuras sintácticas, la arbitrariedad aparente de los giros verbales y en general el tratamiento de los temas está hecho a partir de una función ceremonial en la que el lenguaje, como en los mitos originales, surge como un instrumento de comprensión y de invención del mundo. 

José Manuel Pintado

“UN HOMBRE Y UN TEJÓN” 

El hombre quiebra la tierra para sembrar. Ya terminó de quebrar la tierra, de sembrar su maíz.- Terminó de sembrar y regresó a su casa.- Al día siguiente se fue a ver su siembra.- Cuando llegó todo estaba arrancado. Entonces, el hombre volvió a resembrar y regresó de nuevo a su casa.- Al otro día fue a ver su resiembra y volvió a encontrar otra vez todo arrancado.- Entonces el hombre dijo: “voy a resembrar otra vez y me quedo a cuidar a ver qué será lo que arranca toda mi siembra porque no me deja cosechar nada” Así pensó el hombre.. Cuando se quedó a cuidar su siembra vio que llegó el tejón.- Entonces el tejón se puso luego a arrancar la siembra sin saber que allí estaba el dueño.- El hombre se acercó y lo agarró vivo; así vivo le arrancó el cuero y lo dejó ir. Entonces el tejón se fue arrastrando su cuero.- El hombre estaba muy enojado porque le arrancaban toda su siembra, pero se regresó ya contento a su casa porque había agarrado al que arranca la siembra.- Al día siguiente fue a ver su siembra otra vez.- Allí encontró parado a un hombre que parecía gente mestiza: era un ángel que empezó a decirle al hombre: “Por qué maltrataste a mi animal?… Ahora lo vas a ir a ver.- Vamos: te voy a llevar, cierra tus ojos”. “Está bien” dijo el hombre y cerró sus ojos. “Abre tus ojos”, dijo el ángel.- “Está bien” .- Dijo otra vez el hombre.- Y cuando vio, ya estaba adentro de una casa muy grande donde el ángel le decía: “Ahora mira lo que hiciste”. Y miró que el tejón estaba en una mesa, ya sangrando.- Y le dijeron otra vez al hombre: “Por qué lo perjudicaste en balde?.- Qué culpa tiene si no le llevaste qué comer?”-Entonces el hombre respondió: “lo maltraté porque arranca toda mi siembra y no me deja cosechar nada, dijo el hombre.- “Bueno, está bien: te voy a pegar con el cincho pero no vayas a perjudicar a mis animales”, dijo el ángel.- Agarró su cincho y le dio tres veces en la espalda. Su cincho era una víbora muy grande, y el hombre se tuvo que aguantar. El ángel le dijo otra vez: “puedes regresarte.- Cierra tus ojos”. Cuando los abrió ya estaba parado otra vez adonde lo encontró el ángel.- El hombre regresó a su casa y platicó que no sirve maltratar a los animales del ángel.- “No es bueno porque nos pegan”. Dijo el hombre.- Porque al hombre le pegaron cuando maltrató al tejón.-

Así platican los antepasados.

 

“JTUL WINIK SOK KOJTOM” 

Te winike ya lax ‘atej ya spas sk’al.- Jich yu’un laj yo’tan ta ‘atel. Laj la yay te ‘awale.. Laj la stsun te sk’ale.. Jich yu’un laj yo’tan ta ‘awal sujt bel ta sna ta spajelal ba yil te yawale.- Spisila jo’tsbil ‘ak’o sta’x’a te yawale. Jich yu’un la snop tsin te winike.. Ya kawenta xan jilel kiltik te kawale.- Xila xan laj la ya wenta xan te yawal tsine.- Jich yu’un laj la xan yo’tan ta ya wenta’el sujt la xan bel ta sna. Ta spajela la xan ba nanix la yil xan te yawale. Spisilaj jo’tsbil ‘ak’o sta xan tsin te yawal tsine.. Jich yu’un la snop xan tsin te winik tsine.- Binti’a te ya sjots ben te kawale.- Bin’a te jk’axel spisil ya sjots bekone.. K’axel ya yu’tsinikon yilel. Jich yu’un ya kawenta xan kiltik ya jkanata’ix li’a tsini ya kil te binti’a te ya sjots ben te kawale.. Xilaj te winike.. Laj la ya wenta xan te yawal tsine.- Laj la yo’tan ta ya wenta’el te laj ‘ajil ta skana te’el’a. K’ot laj ‘ek te kojtome ma la sna’ stojol teme te ‘ay’a te yajwal te k’altike ‘ora la ‘a’och ta sjo’tsel ‘ek te ‘ixime. Jich yu’un laj la yil tsin te winike ba la stsak ta ‘ora xkuxulila la stsak.- Xu’t’et la ya ya’iy tsin te winik tsine.. Lijkem la sk’ajk’al yu’un laj la stsak laj la xpoch’ be te snujkulele. Xkux le ‘ala la xpoch’.- Jich yu’un laj la skolta bel bajt la te kojtome xjochoj la bel tsin te snujkulel tsine. ‘a’k’olaj yo’tan tsin te winik tsin la sta’ix ta tsakel’a te binti ya xjots bet te yawal stsunub tsine.- Bajt la ta sna sujt la bel tsin te winik tsine ‘ak’olaj yo’tan te ‘a’sujtix bel’a.- Jich laj ‘ektsin te kojtome bajt laj. Jich yu’un ta spajelala ba la yil xan yawal tsin te winike.. Ja’ la te te’k’el la sta’ix’a te jtul jkaxlane ja’ laj te jtatik ‘anjele.. ‘inlaj tsin te jtatik ‘anjele laj la yal be te winike.. Biyu’un la’ wu’tsin ben te kala’k’e.- Xila sk’olal te winike.. Kurik ila’wil biyu’un la’ wu’tsin.- Xila sk’olal.. Jich yu’un mu’tsa te’a’ site ya xbatik.- Xilaj te jtatik ‘anjele.. Yakuk. Xilaj te winike.. Laj la smu’ts te site.. K’ot laj te’a te ta ba’ay mamal na te bit’ll la swi’k’ix’a te site.- Te la kajal’a te kojtome kajalaj ta ba mexa te la xtaj k’a wet’a te kojtome ‘albet la xan te jtatik ‘anjele.. ‘ilawil tsin te bila ‘wu’tsine bismul ‘awu’un biyu’un la’ wu’tsin ben te kala’k’e. Xilaj te jtatik ‘anjele.. Laj la ku’tsin melel yu’un yalel kaxel ya sjots beni kawal jtsunu’bi ma biya jta yu’un spisil ya yix lan ben te kawal jtsunu’be.. Xilaj la sjak jek te winike. Manchuk lek ‘ay jich yu’un ta yan buelta mame xa’ wu’tsin benix’a te kala’k’e. Jich yu’un ya jmajat.- Xila sk’olal te winike.. Laj la yi’ch’ majel te winike.- Laj la stsak’ tal lo’k’el snujkul te jtatik ‘anjele chan laj te la stsak’ tal lo’k’ele ‘ox yale laj’a ‘ak’bet ta spat laj la yich’ majel te winike laj la snelin te majele. ‘albet laj tsin. Jich yu’un ya stak’ ya suj tat bel.- Jich yu’un mame xa’ wu’tsinix ta yan buelta’a te kala’k’e mame xa’ wu’tsinix’a mame ba lek. Teme yu’un ya’ k’an ya’ wu’tsine yu’un bal ma stak’ ya’ wi’ch’ bel ‘a’ti’. Yu’un bal ma ti’baluk yu’un bal ma stak’ ti’el. Xilaj te jtatik ‘anjele.. Jich yu’un mu’tsa te’a site ban. Xilaj sk’olal te winike.. Laj la smu’ts xan te site. Te laj te’kel xan k’o’el’a te banti la yi’ch bel ta’ele.. Bajt la ta sna ba la yal jilel. Je makati lekuk kini ya ku’tsin tiki cham ba la mi ‘ay kati yajwal ja laj kati ya la’k’ij jtatik ‘anjeli.- Xila la yal ‘ek te winike.. Lek ‘a’ki’ch’ix majel yu’un yu’un la ku’tsini kojtomi laj po’ch’ be snujkelel ta xkux lejal tonax ma’ba la ki’ch’tal jti’ laj kolta bel.. Xilaj tsin te winike. Mame xa’ pasik jich mame xa’ wu’tsinik te cham balame mame lekuk.- Xila la yal tsin te winik tsine.- Ja’ jich ya yalik tsin te kirsa noetik te mamej k’inale.

 

“YEGUA CIVA”

Anteriormente platicaba la gente de la yegua civa, la que nos toca en el camino, que se para como una mujer, la que trae ropa muy blanca.- Dicen que hay dos clases de yegua civa: que hay mujer yegua civa y que hay hombre yegua civa.- Dicen que si es hombre yegua civa el que se aparece, nos engaña, nos lleva a las montañas, a la cima, al cerro muy alto.- Ahí nos sugestiona la vista y no sabemos a dónde nos lleva.- Que cuando miramos otra vez, ya vemos como un camino grande pero que no está ahí.- Dicen que si nos encontramos con la mujer yegua civa, que no nos hace nada, que sólo quiere que vayamos a dormir con ella y si nosotros la queremos agarrar que no encontramos nada. Dicen que es muy bonita; que es muy blanca la yegua civa.- Dicen que si se encuentra con las mujeres, la mujer yegua civa también las engaña y sugestiona, que mira un como camino grande; que también las lleva a una cima y a un cerro muy alto.- Dicen que si encuentran al hombre, la mujer yegua civa no le hace nada; sólo lo espanta.- Dicen que la yegua civa sale a las doce del día si está lloviendo y también si hay muchas nubes.- Que también sale en las tardes y en las noches. Dicen que los que saben salvarse llevan su navaja, que la siembran tres veces en la tierra, que se muere luego la yegua civa, que se vuelve puro pedazo de zacate, que solamente así la podemos matar.- Hay otros que les conviene encontrar a la yegua civa en el camino, como les pasa a los hijos del Señor San Ildefonso.- Hace poco tiempo un hombre la encontró en el camino.- Dicen que era como a las once de la mañana.- Que estaba parada como gente mestiza, que había mal tiempo y muchas nubes.- El hombre llevaba su escopeta pero se paralizó.- No sabía qué hacer y cuando vino a ver ya estaba oscuro, ya le estaban jalando su escopeta, ya estaban jalando su mano hasta que le pidió a Dios que lo soltaran: -Dios mío, Señor San Ildefonso ayúdame que soy tu hijo-Dijo el hombre. Fue así que lo soltaron, que se fue la yegua civa quién sabe por dónde.- Dicen que el hombre volvió un poco a su sentido, que llegó a su casa, que no se acuerda muy bien.- Dice la gente que cuando la yegua civa se para en nuestro camino es porque allí ha llegado nuestro pie.- Que si nuestro pie no llega adonde está el suyo, que la yegua civa no se para en nuestro camino, y también cuando uno está borracho no nos hace nada, que nos tiene miedo porque apesta nuestra boca.

Así dicen los antepasados.

 

“JOW” 

Ya ka yantatik te jowe.- Te jowe te bit’il yo sheik’an sba to jojoltik te to be’e.- Ya’yantalk Te jowe cha benla ay laj antsil jow.- ‘ay laj winikil jowe.- ‘inlaj teme ja’ la jtaktik to nupel te winikil jowe.- Yala yutsinotik yala smak betik te jske yala sbolo besotik yala yik’otik beita tojol jamal ta xab sok ta toyol ch’en.- Yu’un la jich ya xlajotik yu’un’ek te jowe.- Te laj ya xba jmil jbatik yu’un’a te baya yik’otik bele.- Teme yu’un ja’ la jtajtik ta nupel ta be te winikil jowe.- ‘inteme ja’ laj ta jtajtik ta nupel ta be te ‘antsil jowe ma la biya yutotik stukel toj nax la ya yik’otik bel ya laj ya’ k’an sk’an ‘utsinel ku’untik te ‘antse lom la k’ax t’ujbil yilel tsin te antsil jowe.- Lom laj sak lom la t’ujbil ta jyalel.- Te ‘antsil jowe.- ‘inlaj ‘ektsin te “antsetik tsine teme la sta’ik ta be ‘ektsin te jowe.- Ja’nix la jich ya yi’ch’ik ‘utel ‘ektsin ya laj yichik ‘utsinel ‘ek.- Teme ja’ la sta’ik ta be te winikil jowe.- Ma laj biya x’utotik ma laj ba yax xmilotik stukel ‘ektsin.- Toj nax la ya yi’chik xiwtesel ‘ek te ‘antsetike.- ‘inlaj teme ja’ la sta’ik ta be ‘ektsin ‘antsil jowe ya laj x’ikotik bel ‘ek ya laj xba wan ch’ayo tok ta toyol wits ‘ek ta xab.- Ja’ la jich ya yi’ch’ik ‘utel ‘ek te ‘antsetik tsine.- ‘intsin te winiketike ‘ektsine te mach’a ya sta’ik ta be’e tame ya sna stojol bit’il ya skolta sba’ike ‘ay la ja’al yich’oj xnawuxa’ike.- Ya laj stsipik ta lumilal ‘ox lijkel te nawuxa’e.- ‘ajk’ la ya xlaj ‘ek te jowe puru tsubil ‘ak la yax xk’at p’oj tsin te jowe.- Ja’ la jich ya stak’ ya jmiltik ‘ektsin te jowe.- Tsin te nameje.- ‘intsin te jowe.- ‘ay tolaj ta balumilal ya’tik ta ‘ora.- ‘ay la jich la sta ta be jtul winik te ‘sch’ to nax bele.-   Nopolaj sta ‘alil k’al’a yakal la k’in ja’al’a lamal laj’a te lumil tokale.- Bajt la to sna te winike vi’choj laj bel stujk’.- Laj la sta to be te k’elaj k’an laj ta jkaxlan la sto to be.- Sak laj té sk’u’ spak’ tsine poj bet laj te stujk’e ya la xni tula bet ta sk’ab.- Ma la skolta ‘ekisin te stujk’ tsin te winike. Ma la sjolin kinal ch’ay bolo’b laj to jyalel.- Jich yu’un jul laj ta yo’tan te winike laj la sk’opon te rose.- Rios kajwal kajkanan kolta’on te ‘a’walon ‘a’nich’anone.- Xilaj likel te winike.- Jich yu’un tsin te jowe tup’ laj bel wan ch’ay laj ma laj ayuk chikan ba ‘abat tsin te jow tsine.- Julaj bel jte ‘buk xch’ulel tsin te winike bajt la ta sna.- K’ot la ma la sjolin k’oel k’inal.- Ja’ la jich la spas tsin te winik tsin te nameje.- ‘intsin te ya ya’yanta’ik te kirsanoetike.- Te bit’il ya stajtik ta be te jowe.- Yu’un laj ja’ te yalem xpaj ch’am ya ‘el’ek’a ta banti te baya xk’o jtaktik ta te’ k’el’eke.- Tey laj’a te ya stekj’an sba ta jtojoltik tśin te jowe.- Te ya yu’tsinotike te ya yi’kotik bel ya smilotik tsin te jowe.- Te ya yu’tsinotike te ya yi’kotik bel ya smilotik tsin te jowe.- Ja’ jich ya yalik tsin te kirsanoetik tsin te nameje:

 

“SAPO Y EL ZOPILOTE” 

El sapo estaba saliendo en la orilla de un río.- Cuando el zopilote llegó volando, se bajó a tomar agua en ese río.- Allí lo encontró el sapo.- Habló el sapo.- Qué vienes hacer aquí.- Preguntó el sapo.- Vine a tomar agua porque tengo mucha sed.- Contestó el zopilote.- Bueno está bien.- Dijo otra vez el sapo.- Al rato volvió a hablar otra vez el sapo.- Usted vive mejor porque usted vuela y conoces todos los pueblitos.- Dijo el sapo.- Sí, sí conozco todos los diferentes pueblitos hasta donde yo paso a buscar mi comida.- Hay pueblitos donde hay mucha comida.- Contestó el zopilote.- Entonces añadió el sapo.- Bueno está muy bien y entonces por qué no me hace usted favor también de llevarme.- Quiero conocer también los pueblitos.- Y quiero buscar mi comida también.- Dijo el sapo.- ‘ta bien te voy a llevar y te puedes colgar en mi pescuezo.- Dijo también el zopilote.- Bueno si me hace usted favor. Añadió el sapo.- Y ya se puso contento porque lo va a llevar.- Y se fueron volando.- Agárrate bien en mi pescuezo.- Dijo el zopilote.- Y el sapo se fue colgado en su pescuezo del zopilote.- Y volaron así arriba por el cielo.- Cuando se iban por el medio del cielo.- El sapo estaba mirando hacia abajo.- Y le dijo al zopilote.- Conque es muy bonito volar ¿no?: se mira para abajo toda la tierra.- Si es muy bonito.- Pero afloja un poco tu mano porque me aprietas mucho mi pescuezo.- Dijo el zopilote.- Bueno sí.- Dijo el sapo.- Y no pudo aflojar su mano porque allí estaba agarrado en el pescuezo del zopilote.- Y siguieron volando y volando.- Cuando dijo otra vez el zopilote.- Te estoy diciendo que aflojes un poco tu mano.- Si está bien.- Volvió a decir el sapo.- Pero no pudo aflojar su mano.- Entonces el zopilote ya estaba cansado porque pesaba mucho el sapo.- Y vuelve a decir otra vez el zopilote.- Te estoy diciendo que aflojes tu mano si no quieres aflojar tu mano te voy a aventar para abajo.- Bueno está bien.- Dijo el sapo.- Y ya lo aflojó su mano porque ya tenía miedo que lo van aventar para abajo.- Pero lo aflojó mucho su mano y se soltó en su pescuezo del zopilote.- Y se fue para abajo el sapo.- Cuando se venía para abajo se bajaba hablando el sapo.- Piedras piedras háganse a un lado porque hay les va el sapo gritaba.- Decía el sapo pues cuando se venía cayendo para abajo.- Entonces cuando llegó a una piedra muy grande allí llegó a estrellarse el sapo.- Y allí fue que se llegó a morir el sapo.- Entonces el zopilote se puso muy contento porque ya se fue para abajo el sapo.- Y se bujó a ver el zopilote.- Cuando lo vio que ya se había muerto el sapo y ya estaba bien estrellado.- Y se fue confento y se voló el zopilote.- Y así llegó a morir el sapo. 

Así platicaba la gente anteriormente.

 

“POKOP SOK XULEM” 

Te pokoke pakal la ta ti’ mamal ‘uk’un yala sk’atin k’al te’a.- K’ot la pamametel ‘ek te xuleme k’ola yu’ch’ ja’ te’a te ba ‘ay mamal ‘uk’ume.- Tela pakal ‘ak’o sta’a te pokoke.- K’opoj la te pokoke.- Binti ya’le.- Xila te pokoke.- Ma’yuk ya jle ja’ ku’un takin ko’tan.- Xila te xuleme.- Je lek ‘ay.- Xila te pokoke k’opoj nanix la xan te pokoke.- Lom nix lekat ‘atukel ‘ani bit’il ya xwilati ‘awilonix spisil ‘atukel ‘ate yantik lumetike.- Xila te pokoke.- Kilo kilo spisil te yantik lum lumtike te ba k’alal ya xk’axon ta sle’el te jwe’ele ‘ay ta lumil te banti lom bayel yaj ta te we’lile.- Xilaj te xuleme.- Laj la yal xan ‘ek te pokoke.- Je lek ‘ay tsibi biyu’uni ma x’obol bajati yakuk ‘awi’k’on bel’eke ya jk’an ya kil ‘ek te yantik lum lumtike ya jk’an ya jle jwe’el ‘ek.- Xilaj ‘ek te pokoke.- Lek ‘ay ya stak’ ya ki’k’at bel ya stak’ ya xjok’ lat bel li’ ta jni’k’i.- Xilaj te xuleme.- Lek ‘ay tsin tame ya x’obol bajat ch’e.- Xilaj lijkel te pokoke.- ‘ak’ola lijkel yo’tan te bit’il ya yi’x bel ‘ik’ele.- Jich yu’un bajtikla.- Jok’ lan tsin.- Xilaj te xuleme jok’a la belta snuk’ xulem ‘ek tsin te pokoke jok’o laj bel.- Wilik la mo’el nax la ‘abajtik ta ‘olil ch’ul chan laj la sta’ik bel te ‘olil ch’ulchane.- Yala xk’a’boj ko’el te pokoke.- Laj la yal be tsin te xuleme.- Lom nix kati lek ‘ani ya xwilotiki spisil kati ya kiltik ko’el te balumilale.- Xilaj te pokoke.- Lom na’ax yocha jte ‘buk tsin ak’abi ma tulanuk xa’ yuxben ni jnuk’i.- Xilaj te xuleme yala ya k’an xyoch te sk’abe ma la stak’ ya xyoch melel ja’ la te jok’ol ta snuk’ tsin te xuleme.- Xilaj tsin te xuleme.- Yakuk.- Xilaj te pokoke yala ya k’an xyoch te sk’abe ma la stak’ ya xyoch melel ja’ la te jok’ol ta snuk’ tsin te xuleme.- Ya nanix la xwilik bel xwilik bel tsin.- Laj nanix la yal xan tsin te xuleme. Yocha tsin ‘ak’ab ya kalbeti.- Xilaj te xuleme.- Yakuk.- Xilaj te pokoke ma la stak’ ya xyoch tsin te sk’abe te la yi’ch’oj yip’a.- Lu’bix la ‘atsin te xuleme lom la’al tsin te pokoke.- Laj nanix la yal xan.- Yocha tsin ‘ak’ab ya kalbeti tame maba ya’ k’an ya’ yoche yame jipat ko’el yatik tsin ch’i.- Xilaj te xumele.- Yakuk.- Xilaj te pokoke laj la xyochix’a tsin te sk’abe yala xi’ix’a tsin te bit’il ya yi’ch’ jipel ko’el tsine.- Uts ‘la la xyoch te sk’abe kola ta sk’ab tsin te snuk’ tsin te xuleme.- Ch’ay la koel te pokoke.- Te bit’il la ya kala ch’ayel ko’el’a’e.- Yala xk’opoj ko’el te pokoke.- Tonetik ‘I’ch’ame ‘aba’ik talme te pokoke.- Xilaj ‘ek te pokoke te bit’il ya kal ch’ayel ko’el ‘a’e.- Jich yu’un k’ola sta tsin te mamal tone te la ‘ak’o smaj sba’a toj la ja’ubel ko’el tsin te pokoke.- Te la ‘ak’ot ta lajel ‘etsin te pokoke.- ‘inlaj tsin te xuleme ‘ak’olaj yo’tan te bit’il ch’ayix ko’el’a te pokoke kola yil bajt la te’a te xuleme.- Laj la yil tsin te lajem’ix ‘atsin te pokoke ja’uben lajix ta jyalel’a ‘ok’ola bel yo’tan bajt la wilaj bel tsin te xuleme.- Ja’ la jich te ‘ak’ot ta lajel stukel ‘atsin te pokoke.- Ja’ jich ya ya’yanta’ik te kirsanoetik te nameje:

 

“QUEMARON SAN ILDEFONSO TENEJAPA” 

Anteriormente había una gente mestiza que se llama Erasmo.- Dicen que el Sr. Erasmo era evangélico, que él ordenó que quemaran al Señor San Ildefonso.- No quiere que haya dioses en la Iglesia, por eso lo mandó quemar.- Los mayordomos se fueron luego a sacar al Señor Ildefonso y también a los otros dioses, pero no pudieron sacar un Dios que es llamado Tamborero, que allí se quedó quemado porque se les olvidó sacarlo.- Dicen que el Dios que es llamado Tamborero tenía agarrado un bastón; que parecía que estaba muy triste porque tenía agarrada la cara, que así fue que se quemó el Dios que es llamado Tamborero.- Dicen que cuando sacaron al Señor San Ildefonso, que primero llegó a su casa un Señor Guzmán, que allí estuvo ocho días mientras seguía buscando el Señor Erasmo, que fueron a un paraje Navil que allí fue que estuvo dos años, que hicieron una casa grande de paja.- La paja la fueron a cortar en la cañada, en un terreno del difunto Sebastián Tón, que fueron a traer la paja los mayordomos.- Que así fue que en la cañada salió la paja de la casa del Señor San Ildefonso.- Dicen que la gente mestiza en el pueblo andaba preguntando: Dónde llevaron al Señor San Ildefonso.- Preguntaban a los mayordomos.- No lo hemos visto tampoco.- Así contestaron los mayordomos.- Sin decir a dónde tienen descondido al Señor Ildefonso.- El Señor Erasmo salió del pueblo se cansó de buscar, se fue a San Cristóbal.- Supieron los mayordomos que el Señor Erasmo que ya se fue del pueblo.- Y se juntaron luego los mayordomos, lo cargaron y llevaron otra vez a los dioses al pueblo.- Cuando se fueron se dieron vuelta hasta un lugar llamado pozo de la cima.- Llegaron a salir en un lugar llamado Árbol Rojo.- Pasaron a otro lugar llamado Quitaron Carga. Ya se iban con música, con flautas, con tambores, con cuetes y con banderas.- Llegaron a salir a la falda del cerro y llegaron al pueblo.- Se pusieron contentos los mestizos que ya volvió a regresar el Señor San Ildefonso.- Llegaron a la iglesia y lo sentaron donde estaban los dioses.- Así fue como regresó al pueblo el Señor San Ildefonso, cuando lo iban a quemar anteriormente. 

Así platica la gente anterior.

 

“K’AN XCHI’KIK KAJKANANTIK TE NAMEJE” 

‘ay laj jtul jkaxlan mamal j’erasmo sbil.- ‘inlaj te mamal j’erasmo’e jban jelala ja’ laj la spas mantar te bit’il k’an yak’ ta chi’k’el te ri’osetik ta yutil te ch’una’e ja’ la ma sk’an te bit’il te ‘ay ‘ate ‘ala ri’osetike te ‘ay ‘ate kajkanantike te laj’a te k’an yak’ ta chi’k’ele.- Jich yu’un laj la ya’yik stojol ta ‘ora te martoma’etike laj la ya’yik ba la spetit lo’k’el ta ‘anel te kajkanantike sok te yantik ri’osetike.- Ba la yan tesik ‘ay laj ma la sta’ik lo’k’el ta petel jtul te ‘ala ri’ose ja’ laj te jtatik ‘amtel sbile.- ‘intsin te bit’il jtatik j’amtel sbile ‘ay laj stsa koj ya la baston ‘ay la ya la k’ayob xlochojla ya la cho ya la smel to’tan te ‘ala ri’os jtatik ‘amtel sbile.- Tey laj ‘ak’ot ta k’ajk’el stukel’a ma la la sna’ik lo’k’el ma la la sta’ik lo’k’el ta tsakel te ‘ala Ri’os jtatik ‘amtel sbile.- Jich yu’un tsin te bit’il la yantesik te kajkanantike sok te yantik Ri’osetike.- K’otik laj ta sna mamal jtsujkin ta yajk’ol lum.- Waxkeb la k’al te ‘ayik’a.- Laj la ya’yik te ya kal manix te le’aw te mamal j’erasmo’e.- Laj nanix la xkuchik xan ‘ochel ta k’alal xojlej.- K’ot laj ta sna mamal ‘antun ton.- Waxkeb la k’al te ‘ay xan’a.- Ma nanix la ba kechel xan ta le’aw te mamal j’erasmo’e.- Ya nanix la sle te kajkanantike.- Laj la ya’yik xan te martoma’etike laj la yik’ik xan belta k’alal na’bil.- Jo’ tolaj te’a’ k’o ja lajuk cheb ja’ wil’a.- Te la la spasbe’ik sna’a laj la spasik mu’k’ul ‘akil nate’a.- Jich yu’un te ‘ake ta xojle la ‘a’lok’ te ‘ake.- Ta sk’ina la ‘anima mamal jxaw ton.- Te tolaj xk’otok xkuchik tal ‘ak’a te martoma’etike.- Te bit’il la spas be’ik sna te kajkanantik ta na’bile.- Jich yu’un laj la ya’yik xan te ma’ba te ‘ayix’a te mamal j’erasmo’e lo’k’ix laj bel ta lum’a bajt la ta jo’ bel.- Jich yu’un laj la stsob xan sba’ik ta ‘ora te martoma’etike laj la xkuchik xan lo’k’el te kajkanantike sok te ‘ala Ri’osetike.- Bajtik la laj la sjoy be’ik belta k’alal xa’bil ja’ sbil k’axik la ta tsajal te’al k’axik la ta nito’ ikatsil sbil.- ‘ay lajix bel sonik’a ‘ay lajix bel sk’ayo’bik’a ‘ay lajix bel sibakik’a sok la swantero’ik.- K’otik la ta lo’k’el ta ye’tal ch’en.- ‘a’k’olaj yo’tanik ‘ek te señora.- Jkaxlanetik ta lume.- Te bit’il k’alal ‘ak’ot ta lo’k’el te kajkanantike ‘ak’olaj lijkel yo’tanik te jkaxlanetik tsine.- K’otik la ta yut ch’una ba la yak’be’ik nanix sta te snakti’b te kajkananti ke.- Te snakti’b te yantik ri’osetik tsine.- Te bit’ll ‘ake jcha jix’a te mamal j’erasmo’e te bit’il ‘alok’ix bel ta lum’a’e.- Ja’ la jich ‘a’sujt xan bel ta lum te kajkanantik te namej te bit’il k’an xch’kike:

 

“CUEVA DE LECHUZA EN EL PUEBLO DE TENEJAPA” 

La Cueva que es llamada Cueva de Lechuza anteriormente estaba en un camino que va a San Cristóbal.- Allí vivía una mujer con los colmillos muy largos.- Se llama la mujer Ermitaña y come cráneo.- Mucha de la gente que va a San Cristóbal no regresa a su casa porque llega a dormir en esa cueva.- Se le hace tarde en el camino, entra la noche y allí llegan a dormir y allí se mueren, llegan a hablar con la mujer ermitaña.- Señora préstanos un lugar aquí en tu casa.- Dicen los hombres.- ‘ta bien tatita pasen adelante.- Dice la mujer ermitaña.- Bueno está bien si hace usted favor señora.- Dicen los hombres.- Y se entran para adentro y se sientan. Entonces la mujer ermitaña teje su telar hasta que llega la hora de dormir.- Ella les dice.- Duérmanse tatita.- Tiendan sus petates y duérmanse aquí.- Así dice la mujer ermitaña.- Bueno gracias señora.- Dicen los hombres. Y tienden sus petates y duérmanse aquí. Dice la mujer ermitaña.- Bueno gracias señora.- Dicen los hombres.- Y tienden sus petates y se duermen.- Ella espera cuando estén dormidos ya profundo.- Entonces cuando ya están dormidos profundo, se mete sus colmillos en el cráneo los hombres y allí se mueren los hombres porque les comen sus cráneos y por eso no llegan a sus casas. – Entonces las familias de los que van a San Cristóbal los esperan y nadie llega porque se mueren en el camino.- Entonces pensaron los hombres cancuqueros: ¿Por qué será que no regresa la gente que va a San Cristóbal?.- ¿Por qué se mueren allí en esa cueva llamada Cueva de la Lechuza?.- Entonces supieron que allí vive la mujer ermitaña.- Entonces se escogieron dos hombres cancuqueros que se preguntaron.- Y usted qué nahual tiene.- Preguntó uno.- Mi nahual es el piedra de pedernal.- Dijo el otro. Que también preguntó. Y usted entonces qué nahual tiene.- Preguntó el que tiene nahual de piedra de pedernal.- Yo mi nahual es metate de piedra.- Dijo el otro.- Bueno entonces está muy bien.- Nos vamos a ver a la mujer ermitaña.- Vamos a hacer como que vamos a San Cristóbal.- Pero vamos a salir de aquí ya tarde para que lleguemos a dormir allí en la cueva de la lechuza.- Pensaron así.- Bueno vamos a ver.- Vamos a ver entonces a ver qué pasa.- Dijeron y empezaron a caminar.- Cuando miraron que ya faltaba poco para llegar a esa cueva de la lechuza se dieron tiempo para que oscureciera.- Entró la noche y llegaron a esa cueva de la lechuza.- Llegaron a hablar con la mujer ermitaña.- Señora préstanos un lugar aquí en su casa.- Queremos dormir porque se nos hizo noche en el camino.- Dijeron a la mujer ermitaña.- ‘ta bien tatita, pasen adelante, pueden dormir.- Dijo la mujer ermitaña.- Está bien si hace usted favor señora.- Dijeron los dos hombres.- Entonces entraron, se sentaron y vieron que estaba tejiendo la señora ermitaña.- Duérmanse tatita ya es muy tarde tiendan sus petates.- Dijo la mujer ermitaña.- Bueno señora.- Dijeron los hombres y tendieron sus petates y se durmieron y hicieron como que ya estuvieran dormidos profundos y hasta estaban roncando por la nariz jarr, jarr, jarr, pero no estaban dormidos: nomás se hacen para engañar a la mujer ermitaña.- Ella nunca se duerme sólo pasa tejiendo todos los días y todas las noches.- Entonces oyó que ya estaban roncando por la nariz.- Dejó su telar y quiso hablar a los hombres.- Despiértanse tatita, ya está amaneciendo.- Ellos no contestaban.- Están dormidos profundo.- Se dijo la mujer ermitaña.- Y los quiso morder con sus colmillos en sus cráneos, pero no pudo entrar sus colmillos porque era pura piedra lo que mordió y se quebró todos sus colmillos y empezó a gritar y a gritar porque no aguantaba el dolor de sus colmillos.- Entonces los hombres se levantaron y le hablaron a la mujer ermitaña.- Qué te pasó señora.- Preguntaron los hombres.- Ay tatita me duelen mis colmillos.- Dijo la mujer ermitaña.- Ay señora qué te pasó.- ¿Quieres que te los curemos? porque conocemos medicina para los colmillos y se te va a quitar luego el dolor.- Dijeron los dos hombres.- Bueno si me hacen favor tatita.- Dijo también la mujer ermitaña.- Si te lo vamos a curar.- Dijeron los hombres y se fueron a buscar la medicina. Y se fueron a cortar la puntita de una hierba silvestre que tiene muchas espinas.- Entonces sacaron al gusanito que tiene la puntita de la hierba silvestre. Entonces se lo llevaron a la mujer ermitaña y se lo dieron.- Vamos a curar tus colmillos señora.- Le dijeron a la mujer ermitaña.- Bueno tatita.- Dijo la mujer ermitaña.- Entonces metieron a los gusanitos en los colmillos y en las muelas de la señora ermitaña. Entonces los gusanitos acabaron luego con los colmillos y las muelas.- Entonces la mujer ermitaña se quedó sin colmillos, sin muelas y con mucho dolor.- Entonces los dos hombres se regresaron a sus casas y dejaron allí a la mujer ermitaña.- Al poco tiempo llegó el sol y vio que estaba sufriendo la mujer ermitaña.- Le habló.- Te voy a llevar de aquí porque estás sufriendo mucho.- Dijo el Sol.- Bueno está bien.- Dijo la mujer ermitaña. Y se la llevó hasta la cueva de Zorro, muy lejos de otros lugares lejanos.- Así fue que se llegó a desaparecer la mujer ermitaña.- Y así fue que apareció el dolor de muelas.- Así fue que empezó la enfermedad de nuestras bocas. 

Así platican la gente anteriormente.

 

“NAXO’CH’ TA LUM TENEJAPA” 

Te naxo’ch’ sbile mu’k’ul be laj te nameje.- Ja’ la sbelal te jo’bele ‘ay laj te na’inem jtul me’el ‘ants’a lom laj najtik te sba kel ye’e.- K’ux jolol me’el la sbil tsin te me’el ‘antse.- ‘inlaj tsin te jaye’b ma’ch’a ya sbajtik ta jo’bele.- Te la ya xk’otik ta wan ch’ayel’a te ta mamal yanch’ene.- Te la ya xk’o smajan ‘ate sna’ike.- Yala x’ijk’ub k’inal yu’unik ta ‘olil be.- Yala xko’ sk’oponik te me’el ‘antse.- ‘ak’aj majantik ‘ana ‘anan ya xwayon jo’otik’a ‘ijkub k’inal ku’un jo’tik.- Xi’ik la te winike tike. Lek ‘ay tat ‘ochanik.- Xilaj te me’el ‘antse.- Yala x’ochik te winiketike.- Te la nakatik’a te la ya xkux yo’tanik ‘ate winiketike.- ‘”inlaj ‘ektsin te me’el ‘antse yakala jala’b puro jala’b la ya ya’iy tsin.- Yala sta yora’il tsin te bit’il ya xwayik tsine.- Wayanik tat lima’ wayibik.- Xilaj te me’el ‘antse.- Yakuk nan.- Xi’ik laj te winiketike yala slim te swayi’bike yala slim spoj pik.- Yala xk’ub swayelik yala xlik ‘ok’ok te sni’ike.- Yala xjach bel te me’el ‘antse yala skolta jilel te sjala ‘be.- Yala xba stom tiklabe ta ti’el te sjole.- Yala xlajik ta ti’el tsin te winiketik tsine.- Te la ya xk’otik ta wan ch’ayel ‘ate ya xlajik ‘atsin te winiketike.- ‘”inlaj tsin te yajwal sna’ik tsin te winiketike ju’tul laj sitik yala smali xk’ot te jo’belal bel yu’nike ma la ma’ch’a ya xk’ot te bit’il ja’ te ya xlajik ‘ate ta yanch’ene.- Jich yu’un la snopik cha’tul te jk’an kujketike laj la snopik te bi’t’il ma xk’ot te jayeb ma’ch’a ya xlaj benta jo’bele.- Laj la st sa sba’ik cha’tul. Biyu’un ‘ate ya xwan ch’ayik te jaye’b ma’ch’a ya xbajtik ta jo’bele.- Biyu’un te ja’ te ya xk’otik ta wan chayel ‘ate ta mamal yanch’ene.- Ja’ lek kurik kiltik ja’ niwan yu’un ya’tik ja’ te te na’inem ‘ate te me’el ‘antse te jk’ux jolol me’el sbile.- Xi’ix la ta snopel te winiketike.- Laj la stsa sba’ik laj la sjojk’obe sba’ik tsin te che’bik tsin te wini ketike.- Binti ‘ayat’ek’ ani ja’ati.- Xilaj te jtule.- Ma’yuk te jo’one.- ‘ayonta suyil.- Xilaj te jtul tsine.- Je lek ‘ay tsinbi.- Xila ‘ek te jtule.- Laj la sjokoxan ‘ek te ma’ch’a ‘ay ta suyile.- Ja’ tsin ja’at’eki binti’ ayat’ek’a.- Xilaj te ma’ch’a ‘ay ta suyil’eke.- Ma’yuk te jo’on’eke ‘ayonta cha’tonil ‘ek ja’ jla’bine ‘ekbi.- Xila ‘ek te jtule.- Je lek ‘ay tsibi ya stak’ xba kiltik tsibi melel ya yu’tsin te jlumaltike.- Xi’ik la tsin te winiketike.- Tsajtsa jo’belal belotik yilel te ya xko’ majan najtik te ‘atsin ta yanch’ene.- Ya kijk’u’testik k’inal ta ‘olil be tsin.- Xi’ik la ta snopel.- Lek ‘ay kurik kiltik ‘awil tsin ch’i.- Xi’ik la te winiketike.- Bajtik la laj la sta ik te ‘olil be’e laj la yijk’utesik k’inal.- Nopol la xk’otik’a k’otik la te ‘atsin ta mamal yanche’ne k’ola sk’oponik tsin te me’el ‘antse te bit’il kubenix kinal yu’unik’a’e.- ‘ak’aj majantik ‘ana ‘anan ya xwayon jo ‘otik’a ‘ijk’ub k’inal ku’un jo’tik ta ‘olil be.- Xi’ik la xan tsin te winiketike.- Lek ‘ay tat ‘ochanik.- Xilaj te me’el ‘antse ‘ok’olaj yo’tan.- ‘ochik la tsin te winiketik tsine.- Nakajtik la ko’el yala yilik tsin yakal ta jalab tsin te me’el ‘antse tej k’ux jolol me’el sbile.- Laj la ta xan yora’il te bit’il ya xwayik tsine.- Laj la yal xan te me’el ‘antse.- Wayanik tat ‘ijk’ix k’inal toy te ‘ajk’obale lima’ wayibik.- Xilaj te me’el ‘antse.- Yakuk nan.- Xi’ik la laj la xlim xan te swayi’bike laj la slim te spoj pike.- Wayik la tsin k’ub la swayelik ya’el yala x’ok sni’ik tu’p’ la yi’kik ta wayel ya’el.- Laj la ya’iy tsin te me’el ‘antse.- K’u’bix swalekek te winiketike.- Ya xba jk’op ta kaytik.- Xila te me’el ‘antse.- Jajch la bel laj la skolta xan jilel te sjala’be.- Ba la stij te winiketike.- Jajchanik me tat sak me’ix.- Sak me’ix te k’inale.- Xilaj te me’el ‘antse.- Ma la ba sja’k’ik te winiketike tup’en la yi’k’ik ta wayel ya’el.- Slotik laj tsin ma laj ba tu’p’en yi’k’ik tsi yala yilik tsin te bi’til yakal ta jala’b tsin te me’el ‘antse.- Jich yu’un laj la yal tsin te me’el ‘antse.- K’uben swayelik ya jti’be xan ni sjoli.- Xilaj.- Laj la stom be ta ti’el te sjole ma laj ba’a k’ubix’a te sbakel ye’e toj la k’asel te sbakel ye’e.- X’awet la lijkel te me’el ‘antse xwal xkojt la lijkel x’awet la lijkel.- Laj la ya’iy te winiketike.- Bime ya’ pas nan.- Xilaj te winiketike.- Ma’yuk tat ya xti’wanke.- Xila tsin te me’el ‘antse.- Biyu’un ‘abi bi’ pas’a.- Xila te winiketike.- Tame ya’ k’ane ya jpoxtik ‘ay ya jna’be xpoxil te ‘awe’e.- Xilaj te winiketike.- Lek ‘ay tame ya x’obol bajat tat.- Xilaj te me’el ‘antse.- Yak ya xba jle jtiktal.- Xi’ik la te winiketike.- Ba la sle’iktal te poxile ja’ a ‘a’ba slo’k’es be’iktal xchanul te ‘itaje te yuninal sni’ te ‘itaje.- Laj la yi’ch’ be’ik bel tsin te ‘ala ch’ujch’ul chanetike ba la sla’ts’ be’ik ta ye te me’el ‘antse.- Ya jpoxtatik tsin ‘awe nan.- Laj la yutik.- Yakuk tame ya x’obol bajate.- Xilaj te me’el ‘antse.- Laj la sla’ts be ‘lik te ch’ujch’ul chanetike.- ‘ajk’ laja’ lajwe te chanetike.- Po’k’tse laj spisil te ye’e ma la ‘ayuk jilel sbakel ye te me’el ‘antse.- Ma la biya stak’ ya xti’wani x’a tsin te me’el ‘ants tsine.- Ja’ la jich ‘a’tu’p’ te sbakel ye’e.- Bajtikla te winiketike bajtila ta sna’ik sujtila bel ‘ak’ola bel yo’tanik tsin te po’k’tse jix jilel ye yu’unik’a te me’el ‘antse.- K’ot la’ek te jkuxul tatike k’ola sk’opon.- Biya’ pas ya xbatik ‘obol ‘aba li’i.- Xila sk’olal te me’el ‘antse.- Yakuk tame ya x’obol bajate.- Xila te me’el ‘antse.- Ma la baya sjolinix lek k’inal’a.- Yak.- Xila te jkuxultatike.- ‘ik’ot laj belta k’alal ch’en pay tela ‘abawan chayinotok’a tela ‘ak’ot ta tup’el’a te me’el ‘antse.- Ja’ la jich ‘atup’ te jk’ux jolcl me’el ta lum Tenejapa te nameje.- Ja’ jich ya ya’yanta’ik te kirsanoetike.

 

“UN HOMBRE SAN MIGUELERO CON SU DIFUNTA ESPOSA”

Un hombre quería mucho a su mujer.- La cuidaba bastante, pero a la mujer le gustaba mucho a pecar con los hombres.- Entonces se enfermó la mujer y se murió.- No lo pudo aguantar la enfermedad y la enterraron.- El hombre la extrañaba mucho a su mujer.- A donde sale a caminar se acuerda de ella y le decía al diablo que es el demonio.- Diablo: ¿Por qué se murió mi mujer?.- Preguntaba el hombre.- Un día encontró en su camino a un hombre que parecía gente mestiza.- Estaba montado de un caballo blanco.- ¿Por qué llamas al diablo?.- Le preguntó el hombre.- Es que extraño mucho a mi mujer.- Contestó el hombre.- Si recuerdas a tu mujer es que no está muerta.- Vamos pá que la veas.- Le dijo.- ‘ta bien.- Dijo el hombre.- Súbete en este caballo.- Le dijo.- Está bien.- Se subió en el caballo el hombre.- El caballo era muy blanco. Cierra tu ojo.- Le dijo.- Bueno.- Contestó el hombre.- Le cerró su ojo.- Cuando abrió su ojo vio que ya estaba en el otro mundo.- Ve a buscar a tu mujer.- Le dijeron.- ‘ta bien.- Dijo el hombre.- Entonces vio que había muchas mujeres bañándose en un río.- Qué ‘tas buscando.- Preguntaron las mujeres.- ‘toy buscando a mi mujer.- Contestó el hombre.- Cómo se llama tu mujer.- Preguntaron las mujeres.- Mi mujer se llama tal fulana.- Dijo el hombre.- Bueno espérala; se fue a trabajar.- Ya no tarda en llegar.- Dijeron las mujeres.- Está bien.- Dijo el hombre.- Las mujeres a quienes les llegó a hablar son puras difuntas porque donde llegó el hombre era el infierno.- Entonces llegó su mujer que ya era un caballo blanco.- Llegó cargando leña.- La leña era puro hueso.- Dijo su difunta mujer.- ¿Qué haces aquí?.- Por qué viniste si aquí no es bueno, no es igual cuando estamos en el mundo, aquí es mucho el sufrimiento, así es que ya vas a venir aquí también y ahora vas a ir a buscar a la casa a nuestros hijos.- Pero dejas dicho a nuestros hijos que no es bueno pecar mucho en el mundo.- Es puro trabajo, no hay descanso para nosotros los que hacemos pecado en el mundo.- Allá ellos tienen descanso.- ‘ta bien voy a regresar a decir este consejo.- Dijo el hombre.- Vas a quedar tres días aquí.- Dijo la difunta mujer.- ‘ta bien.- Dijo el hombre.- Así es que no vayas a comer el frijol, porque no está bien: el frijol es los ojos de los muertos.- Dijo la difunta mujer.- ‘ta bien no voy a comer.- Dijo el hombre.- Entonces llegó el patrón: Vas a trabajar y te vas a llevar estos caballos.- Te voy a dar esta espada caliente.- Para que les piques las nalgas si no quieren caminar.- Que carguen mucha leña.- Le dijeron al hombre.- Bueno mi patrón.- Dijo el hombre.- Te voy a dar tu huarache para que no pises las espinas.- Cuando se acabe tu guarache vas a salir de aquí.- Dijo el patrón.- El hombre vio que era un pedazo de fierro el guarache, y se fue a trabajar.- Le subió la carga a los caballos y les picó las nalgas con la espada caliente.- No nos piques todavía, dijeron los caballos.- Pícanos hasta que lleguemos con nuestro patrón.- Dijeron los caballos.- Entonces ya no los picó hasta que llegaron con el patrón.- Ahí empezó a picar con la espada caliente a los caballos.- Dijo el patrón.- Ve a descansar.- Bueno.- Dijo el hombre.- Y se fue a platicar con su mujer que iba a dormir con ella.- Dijo su mujer.- Tú vas a dormir aparte y yo también duermo aparte.- Así dijo la mujer y se durmió aparte el hombre y también la mujer se durmió aparte.- Entonces el hombre que tenía mucha gana de dormir con su mujer fue allí adonde ella estaba durmiendo.- La vio que estaba buena como que estuviera viva.- Cuando la agarró vio que era puro hueso.- Se asustó mucho el hombre y regresó donde estaba durmiendo.- En la mañana dijo otra vez su mujer.- Vete a bañar.- Ve a desgastar tu huarache con una piedra para que se acabe pronto, porque si no lo vas a desgastar no se va acabar luego, y no vas a poder salir de aquí.- Dijo la difunta mujer.- Bueno.- Dijo el hombre.- Se fue a desgastar su huarache con una piedra y se acabó luego su guarache.- Entonces fue a hablar con el patrón.- Patrón mío ya se acabó mi huarache.- Le llegó a decir al patrón del infierno.- Está bien.- puedes regresarte a buscar a tus hijos y dentro de tres días te vienes por acá.- Dijo el patrón.- Bueno.- Dijo el hombre.- Ahora súbete en este caballo.- Así le dijeron y se subió en un caballo blanco.- Cierra tus ojos.- Le dijeron y cerró sus ojos.- Abre tus ojos.- Le dijeron.- Abrió sus ojos y cuando vio, ya estaba parado otra vez a donde lo encontraron y se fue para su casa y buscó luego a sus hijos para dejarles el consejo.- No es bueno cuando hacemos mucho pecado en el mundo.- No hay ningún descanso para nosotros.- Puro trabajo hacemos.- Nos van a quemar con la espada muy caliente.- Los que no hacen pecado ellos van a llegar a un lugar bueno.- Así dejó dicho el hombre.- Entonces se completó los tres días que le dieron y se murió el hombre.- Así fue que se supo que no sirve que hagamos mucho pecado en el mundo.
Así platican la gente anteriormente.

 

“JTUL SAMIKEL SOK ‘ANIMA YINAM” 

Te winike lom laj k’ux ya ya’iy te yiname ma laj baya yu’tsin ma laj baya smaj te yiname.- Jich yu’un tsin te ‘ants tsine lom laj bayel ya spas mul sok ‘ek te winiketike meluk laj mach’a ya sk’an k’oponel yu’un ‘ek.- Ta jun k’alil laj tsajk la ta chamel te antse ma laj ba ‘anel yu’un te chamele.- Laj la te ‘antse laj la smukik jich yu’un tsin te winike tsine.- Yala sna’ te yiname yala x’ok’ te ba la ya xben xlok’el yala sna’ yala yal be ya’iy te yablo’e.- Puru yablo la ya sk’opon te baya xben xlok’ te winike.- ‘inlaj tsin te bit’il ya sk’opon yablo te winike.- Xilaj ya yal.- Yablo bilaj yu’un te laj te kiname yablo bilaj yu’un te laje.- Xilaj ya sk’opon yablo tsin te winike.- Jich tsin ta jun k’alilaj la sta ta be.- Jtul jkaxlan kajala ta sakil kawayu te jkaxlane. ‘albet laj te jkaxlane.- Biyu’un te puru yablo ya’ k’opone te baya xbenate.- Xila sk’olal te winike.- Ma’yuk yu’un ya jna te kiname.- Xilaj te winike.- Biyu’un te ya’ na te ‘awiname.- Teme ya’ na’ te ‘awiname kurik ‘ila’wil ma’ba lajem te ‘awiname.- Xila sk’olal te winike.- Yakuk.- Xilaj ‘ek te winike laj la xch’un ‘ek.- Jich yu’un kajtsakan li’ ta sakil kawayu’i.- Xila sk’olal te winike.- Yakuk. Xilaj te winike.- Katsaj ta te’a te ta sakail kawa yu’e.- Mu’tsa tsi’ siti.- Xilaj te ‘ajwalile te jkaxlane.- Laj la smuts’ sit te winike.- Ja’to la xyil ta yan lum balumilal ba te’ k’elix k’o’el’a.- ‘albet la xan tsin te jkaxlane.- Jich yu’un ban le’a tsin te ‘awiname ban le’awil ba ‘ila’wil tsi banti ya’ ta tsi’ awiname.- Xila sk’olal tsi yakuk.- Xilaj te winike ba la sle.- Bayel laj te’a te ‘antsetike ya kalik la ‘atimal ta mamal ja’.- Jich yu’un ‘ilot laj te’antsetike.- Binti ‘xuleme.- Xilaj te ‘antse.- Ma’yuk ya jle kinam.- Xilaj te winike.- Binti sbil te ‘a’winame.- Xila sk’olal.- Ma’yuk ja’ jich sbilbi.- Xila tsin te winike.- La sjak’ xan ‘ek.- Je lek ‘ay mali’a ya xjultal li’ ta j’ajk’i te ‘a’winame ba’em ta ‘atel mali’a j’ak’uk.- Xilaj te ‘antsetike.- Yakuk. Xila te winike.- Ya la smali xjultal te yiname.- Jich yu’un tsin te antsetik la sk’opone k’o sk’opon ya kalik ta ‘atimale.- Puru ‘anima’etik la’ix melel ta yutil intsi’erno laj te ba ‘ak’ot ta lok’el tsin te winike.- Julaj tal te yiname k’at p’ojem la ta kawayu te ‘anima yiname.- Xkuchoj la julel si’ ta laj skoj te si’ek te kawayu’eke te antse.- Jich yu’un k’oponot laj tsin te yiname.- Binti ‘ale bin’a tal ‘ale li’i biyu’un te ta la te’ biyu’un te la’ wijk’ito te kal jni’ch’antike.- Yu’un bol le kilal ‘ili’i yu’un bol jmaj sok te bit’il ta sakil balumilale.- Xila sk’olal tsin te winike.- Yu’un bol ma ‘obolok sba.- Jich yu’un tsin to ya xba’ le be jile sna te kal jnich’antike.- Jich yu’un ya xtalat tixli’ek ‘antsini.- Xila tsin te ‘anima yiname.- Yakuk.- Xilaj te winike.- pero jich yu’un tsin to ya xjilat ‘oxe’buk k’al li’i ya x’atejat li’i.- Xilaj tsin te ‘antse.- Yakuk.- Xila te winike.- Jich yu’un tsin to mame baya xwe’at mame xa’ k’ux te chene’k’e te xchu’il chene’k’e te xbojtil chene,k’e mame xtun ja’me te sbak’ jsitike.- Xila sk’olal tsin te winike.- Manchuk.- Xilaj te winike ma laj baya xwe ‘ ma laj bala xk’ux te chene’k’ tsine.- Jich yu’un ‘ik’ot !aj te ‘ajwalile.- Ya xba ‘ate jan ya xba’ maktal te kawayu’e ya xba’ wak’ betal xkuch si’.- Xila sk’olal te winike.- Yakuk.- Xilaj te winike.- Jich yu’un ya kak bel te k’ajk’al ta’ k’ine.- Tsin te mach’a ma sk’an xben tal te kawayu’e.- Mcrch’a ma suj sba ta befe.- Yame’a’ xijla be ta yit tsin te k’ajk’al ta’k’ine.- Xila sk ‘olal tsin te winike.- Yakuk.- Xilaj te winike.- Jich yu’un ya kak’bet ‘atep.- Jich yu’un tsin ‘a’tep tome laj ‘a’wu’une ya xlok’at bel ya xba’ wil tsin te ‘awal ‘ani’ch’ane.- Xila sk’olal.- Yakuk.- Xilaj te winike.- Ya kak’bet te ‘atepe swenta yu’un ma’ba ya’tek’ te ch’ixe.- Xila sk’olal.- Yakuk.- Xila te winike.- Bajt la laj la yich’ bel te k’ajk’al ta’k ‘ine.- Ba laj yak’ betal xkuch te si’ te kawayu’etike.- Laj la stoy la betal te yijkatse te si’e.- Jich yu’un laj la smak tal.- Ya kalaj tal bel yu’un ya kalaj ya la xij la betal ta yit te k’ajk’al ta ‘k ‘ine.- Lik la k’opojok te kawayu’etike.- Mato xa’xijix tal’a ja’to xk’o xij tome k’o’otik ta stojol te kajwaltike.- Xi’ik la lijkel te ‘antsetike te kowayu’etik k’aj ta jemike.- Laj la xkejchan sba ‘ek te winike.- Ma laj bala skots’ la be’ix ta yit’a te k’ajk’al ta’k’ine.- Ja’to laj te bit’il k’alal ak’ot ta stojol te ‘ajwalile.- lijk la skots’ tik la be ta yit te k’ajk’al ta’k’ine.- Jich yu’un ‘albet fa xan tsin te ‘ajwalile.- Bon kuxa ‘ wo’tan.- Xila sk’olaf.- Yakuk.- Xilaj te winike.- Ba Jo sk’opon te yiname ya la x’a yan sok.- Jich yu’un ‘albet laj te yiname.- Jich yu’un ya xwayotik.- Xilaj te ‘antse.- K’ejel ya xwayat ‘ek k’ejel ya xwayon ‘ek.- Xilaj te ‘antse.- Jichuk.- Xilaj te winike k’ejel laj ‘a’away ‘ek te winike k’ejela ‘a’way ‘ek te ‘antse.- Jích yu’un tsin te ‘ants ba wayale lekil ‘ants la yilel stek’ to jornala yilel jich te bit ‘il ta sakil balumilal to ‘a’e.- Jich yu’un laj la snop tsin te winike.- Ya xba junta wayel te kiname.- Xilaj lijkel.- Bala yil te’a te bantl wayal la yil te yiname.- Jich yu’un ba la spik pik ta te ‘a ma laj ‘ayuk chikan te’a te ‘antse.- Ja’to laj xyil puru bak laj te busul la sta’a.- Sol laj belta swayib lekla la xi’ix jo tsin te winike.- Jich yu’un tsin te ‘antse laj la yal be tsin te smamalale.- Jich yu ‘un nito ya xbat ta ‘atimaf ya xba’ jux te ‘atepe yu’un ya xlaj ta ‘ora ‘a.- Ban juxa ta ton tame ma ‘ba la¡ux ta ton te ‘atepe mame ba tsin ya xlok’at bel ja’me obol sba te kal jni’ch’antike.- Xilaj te ‘anise.- Jichuk.- Xilaj te winike bala ‘atinuk bala jux ta ton te stepe.- ‘ajk’ laj’a’ laj te stepe.- Sujt la xan bel ba la yal be te ‘ajwalile.- Lajix tsi jtep kajwal.- Xilaj k’o’el.- Lek ‘ay ya stak’ yax lo’k’at bel bon le’ be’a jilel sna te ‘a’wal ‘ani’ch’ane.- Jich yu’un li’ ta ‘oxeb k’al tsini ya xtalat li’ tsini.- Xila tsin te ‘ajwalile.- Jichuk kajwal.- Xila jix’a te winike.- Jich yu’un kajtsajan li’ ta kawayu’i.- Xila xan sk’olal.- Yakuk.- Xila kajtsaj laxan ta kawayu te winiketike.- Mu’tsa’ tsi’ site.- Xila xan sk’olal.- Laj la smu’ts’ xan sit te winike.- Ja’to la xyil ja’ te tek’el xan k’o’el’a te ba la yich’ tal ta’el ‘ochele.- Jich yu’un bajt la ba la sle be jilel sna tsin te yal xni’ ch ‘ane.- K’o la sk’opon.- Jich yu’un nito ya jlejtik jilel ‘a’na.- Jich yu’un ya niwan xlajon jtuke xk’otokon ta yutil ‘intsi’erno xk’otok kil te ‘a’me’ike.- Xilaj te winike.- Jich yu’un nito mame xa’ pasik muf mame ba lek te yaj spastik mul xkaxotik ta balumifale puru ‘a’telme mame ‘ayuk kux ‘otanil chi’kelme ta k’ajk’ bun chi’k’efme ta k’ajk’al ta’k’in.- Yame xk’aj ta jotik ta kawayu.- Xila la yal jilel mantar tsin te winike.- Jich yu’un tsin te mach’fl ma spas mule lekilal me ya xk’ot stukel mame baya x’atej.- Mame baya yich’ chi’k’el ta k’ajk’ stukel te mach’a ma spas mule xk’ax ta balumilale.- Xilaj tsin te winike.- Laj la sle be jilel te sna te yal xni’ch’ane.- Jich yu’un tsakaj la ‘oxeb k’al.- Laj la tsin te winike.- Jich la ‘a ‘chik na jilel te tsin te bit’il ma stak’ jpastik mul ta balumilal tsine.- Ja’ la jich la yal jilel tsin te winike.- Te bit’il xk’otok ta yutil ‘intsi’erno te nameje.- Ja’ jich’a’ laj te ya’ yojibal te jtul samikel sok te ‘anima yiname.

 

PROGRAMA

 

LADO A

1.- “UN HOMBRE Y UN TEJÓN”
2.- “YEGUA CIVA”
3.- “SAPO Y EL ZOPILOTE”
4.- “QUEMARON SAN ILDEFONSO TENEJAPA”
5.- “CUEVA DE LECHUZA EN EL PUEBLO DE TENEJAPA”
6.- “UN HOMBRE SANMIGUELERO CON SU DIFUNTA ESPOSA”

 

LADO B

1.- “JTUL WINIK SOK KOJTOM”
2.-“JOW”
3.- “POKOP SOK XULEM”
4.- “K’AN XCHl’KIK KAJKANATIK TE NAMEJE”
5.- “NAXO’CH’TA LUM TENEJAPA”
6.- “JTUL SAMIKEL SOK’ANIMA YINAM”

 

LAS TAREAS DE INVESTIGACIÓN Y ACOPIO DE MATERIALES QUE HICIERON POSIBLE LA REALIZACIÓN DE ESTE ÁLBUM FUERON LOGRADOS GRACIAS A LA SRA. CARMEN ROMANO DE LÓPEZ PORTILLO PRESIDENTA DEL FONDO NACIONAL PARA ACTIVIDADES SOCIALES (FONAPAS), POR EL FINANCIAMIENTO OTORGADO AL ARCHIVO ETNOGRÁFICO AUDIOVISUAL DEL INSTITUTO NACIONAL INDIGENISTA DENTRO DEL PROGRAMA OLLIN YOLIZTLI. 

LA EDICIÓN DE ESTOS MATERIALES DE REVALORACIÓN CULTURAL FUE CUBIERTA. ASIMISMO, CON CARGO A LA GENEROSA APORTACIÓN ECONÓMICA DE DIVERSAS AGRUPACIONES SINDICALES.

 

ALFREDO ELIAS
Director del Fondo Nacional para Actividades Sociales

IGNACIO OVALLE FERNÁNDEZ
Director General del Instituto Nacional Indigenista 

JUAN CARLOS COLIN
Jefe del Archivo Etnográfico Audiovisual del Instituto Nacional Indigenista

ÁNGEL AGUSTÍN PIMENTEL
J. JESUS HERRERA PIMENTEL
ALEJANDRO MENDEZ ROJAS
Unidad de Etnomusicología: edición y producción

SEBASTIÁN MÉNDEZ TON
Informante y voz en tzeltal.

ERACLIO ZEPEDA
Voz en español

JOSÉ MANUEL PINTADO
Texto introductorio

CARLOS MANUEL GARCIA
Transcripción lingüística

NIGOLÁS DE JESÚS
Ilustraciones

DAVID MENDEZ ROJAS
Diseño gráfico


Lista de canciones:

CUENTOS TZELTALES
LADO 1
  • A1 Un Hombre Y Un Tejon
    Intérprete(s): Eraclio Zepeda
  • A2 Yegua Civa
    Intérprete(s): Eraclio Zepeda
  • A3 Sapo Y El Zopilote
    Intérprete(s): Eraclio Zepeda
  • A4 Quemaron San Ildefonso Tenejapa
    Intérprete(s): Eraclio Zepeda
  • A5 Cueva De Lechuza En El Pueblo De Tenejapa
    Intérprete(s): Eraclio Zepeda
  • A6 Un Hombre San Miguelero Con Su Difunta Esposa
    Intérprete(s): Eraclio Zepeda
LADO 2
  • B1 JTUL WINIK SOK KOJTOM
    Intérprete(s): Sebastián Méndez Ton
  • B2 JOW
    Intérprete(s): Sebastián Méndez Ton
  • B3 POKOP SOK XULEM
    Intérprete(s): Sebastián Méndez Ton
  • B4 K’AN XCHI’KIK KAJKANATIK TE NAMEJE
    Intérprete(s): Sebastián Méndez Ton
  • B5 NAXO’CH’TA LUM TENEJAPA
    Intérprete(s): Sebastián Méndez Ton
  • B6 JTUL SAMIKEL SOK’ANIMA YINAM
    Intérprete(s): Sebastián Méndez Ton

Notas:

Las tareas de investigación y acopio de materiales que hicieron posible la realización de este álbum fueron logrados gracias a la sra. Carmen Romano de López Portillo, presidenta del fondo nacional para actividades sociales (fonapas), por el financiamiento otorgado al archivo etnográfico audiovisual del instituto nacional indigenista dentro del programa Ollin Yoliztli. 

La edición de estos materiales de revaloración cultural fue cubierta, asimismo, con cargo a la generosa aportación económica de diversas agrupaciones sindicales.


Links:

Various – Cuentos Tzeltales

Sold For:

Highest Price:
$635 MX
Medium Price:
$635 MX

Condition:

Media Condition:
Mint (M)
Sleeve Condition:
Mint (M)

Post a Comment

Comment

mexican-rarities-instagram

Mexican Rarities es un sello discográfico, un archivo y una plataforma de distribución de música encontrada en distintas capas del subsuelo mexicano.

Contacta con nosotros
Follow us
Bolsa de compra
You don't have permission to register
Select your currency
EUREuro
X